تاريخ اسان کي اهو ٻڌائي ٿي ته انگريزن کي برصغير مان نڪرڻ مهل سوويت يونين خلاف هڪ رياست جي ضرورت هئي. کين هڪ الڳ بندرگاهه گهربل هو ۽ هنن کي هن خطي مٿان پنهنجو مڪمل قبضو رکڻو هو، تنهنڪري هنن هندستان جي فوج جو وڏو حصو پاڪستان کي ڏنو، ڪامورا هندستان مان گهرايا ويا. هتان جي اصلوڪن رهاڪن کي لڏپلاڻ ڪرائي هندوستان موڪليو ويو، اتان ماڻهو گهرائي ملڪ انهن حوالي ڪيو ويو ۽ هتان جي قومن کي جبر هيٺ رکيو ويو. اڄ تائين انهن جا حق غصب ٿيل آهن. اهو سڀ ڪجھ مذهب جي نالي ۽ مذهبي ڀائپي جي آڙ ۾ ٿيو. برصغير جو ورهاڱو، پاڪستان جو قيام ۽ انگريزن جو ان ۾ ڪردار اهو تاريخي طور تي هڪ تمام پيچيده ۽ بحث طلب موضوع آهي، جنهن تي مختلف مؤرخن ۽ محققن جا مختلف رايا آهن. مان هتي مختلف تاريخي حوالن، حقيقتن، ۽ نقطهء نظر تي روشني وجهندس ته جيئن موضوع کي بهتر نموني سمجهي سگهجي.
- انگريزن جو ڪردار ۽ سوويت يونين خلاف هڪ رياست جي ضرورت:
1947ع ۾ جڏهن برطانوي راڄ برصغير ڇڏي رهيو هو، تڏهن سرد جنگ (Cold War) جو آغاز ٿي چڪو هو. ان وقت برطانيا ۽ آمريڪا سوويت يونين جي واڌاري کان پريشان هئا، خاص ڪري وچ ايشيا ۽ هندستان جي پسمنظر ۾. ڪجهه مؤرخن جو خيال آهي ته انگريزن کي هڪ اهڙي رياست جي ضرورت هئي، جيڪا سوويت يونين جي خلاف سندن اتحادي هجي. پاڪستان جي جاگرافيائي حيثيت (خاص طور تي ان جو بندرگاهه ڪراچي) ان لاءِ انتهائي اهم هو، ڇاڪاڻ ته اهو وچ ايشيا ۽ فارس جي ويجهو هو، جتي سوويت يونين جو اثر وڌي رهيو هو.
- فوجي طاقت جي ورهاست:
هندستان جي ورهاڱي وقت برطانوي هندستان جي فوج کي ٻن حصن ۾ ورهايو ويو: هندستان کي 60 سيڪڙو فوجي وسيلا مليا. پاڪستان کي 40 سيڪڙو فوجي وسيلا مليا. ڪجهه تاريخدانن جو خيال آهي ته پاڪستان کي نسبتاً وڌيڪ فوجي طاقت ملي، خاص ڪري هتي برطانوي فوجي آفيسرن جي وڏي موجودگي هئي. ان جو هڪ سبب اهو به ٿي سگهي ٿو ته انگريز پاڪستان کي هڪ فوجي اتحادي طور ڏسڻ چاهين پيا.
- هندن ۽ ٻين قومن جي لڏپلاڻ
برصغير جي ورهاڱي دوران هندن، مسلمانن ۽ سکن جي وڏي لڏپلاڻ ٿي. هندستان مان مسلمان پاڪستان طرف آيا، پاڪستان مان هندن ۽ سکن کي لڏپلاڻ تي مجبور ڪيو ويو. ورهاڱي دوران وڏي پيماني تي فسادات، قتل عام ۽ ظلمن جا واقعا ٿيا. ڪجهه مؤرخن جو خيال آهي ته هن لڏپلاڻ کي خاص طور تي تيز ڪيو ويو ته جيئن نئين رياستن جي حيثيت مضبوط ٿي سگهي. ان سلسلي ۾ محمد علي جناح ۽ ٻين مسلم ليگ جي اڳواڻن جو ڪردار به تاريخي بحث جو موضوع رهيو آهي.
- اصلوڪين قومن جا حق ۽ انهن جي دٻاءُ جو سوال:
پاڪستان جي قيام کانپوءِ هتي اسٽيبلشمينٽ ۽ بيوروڪريسي جو غلبو رهيو، جنهن سبب بنگالي حق نه ملڻ سبب 1971ع ۾ الڳ ٿيڻ تي مجبور ٿيا. بلوچستان، سنڌ ۽ پشتون قومن جي سياسي حقن بابت هميشه اعتراض ڪيا ويا. ملڪ اندر مرڪزي حڪومت جي طاقتور حيثيت سبب وفاقي يونٽن جا مطالبا نظرانداز ٿيندا رهيا. ڪجھ مؤرخن جو خيال آهي ته انگريزن جي پاليسي “ورهايو ۽ حڪومت ڪريو” پاڪستان ۾ جاري رهي ۽ مقامي قومن کي مڪمل حق نه مليا. ان بحث ۾ ڪيترائي عنصر آهن، جن کي مڪمل سمجهڻ لاءِ مختلف مؤرخن جي تحقيق پڙهڻ لازمي آهي ته ڪيئن اردو زبان ۽ ثقافت، جيڪا ان وقت اقليت ۾ هئي، انکي اوليت ڏيئي هتان جي قديم ٻولين ۽ ثقافتن مٿان فوقيت ڏني وئي. اردو کي قومي ٻولي بڻائڻ هڪ سياسي فيصلو هو.
1947ع ۾ جڏهن پاڪستان ٺهيو ته اردوءَ کي قومي ٻولي طور قبول ڪيو ويو. جيتوڻيڪ اردو ڳالهائيندڙ (مهاجر ۽ ڪجھ اتر هندستاني علائقا) پاڪستان جي آبادي جو لڳ ڀڳ 7-8 سيڪڙو حصو هئا. بنگالي، پنجابي، سنڌي، پشتو، بلوچي، سرائڪي، براهوي ۽ ٻيون ٻوليون مقامي طور تي گهڻيون ڳالهائجن ٿيون. بنگالي، جيڪا اوڀر پاڪستان جي اڪثريت جي ٻولي هئي، اردوءَ جي مقابلي ۾ گهڻو وڌيڪ ڳالهائي وڃي ٿي، پر ان کي نظرانداز ڪيو ويو. اهو فيصلو نه صرف هڪ ثقافتي تسلط جو اشارو هو پر ان مان ظاهر ٿيو ته پاڪستاني رياست هڪ خاص سوچ تحت پنهنجي قومي سڃاڻپ ٺاهڻ چاهي ٿي، جيڪا مقامي قومن جي بجاءِ هڪ خاص نظرياتي، مذهبي ۽ لسانياتي فريم ورڪ تي ٻڌل هجي. ان ڏس ۾ اردو ٻوليءَ کي مقامي ٻولين تي فوقيت ڏيڻ رياستي حڪمت عملي هئي.
ڪجهه مؤرخن جو خيال آهي ته اردوءَ کي مٿانهون مقام ڏيڻ جو مقصد ملڪ جي مختلف قومن جي الڳ الڳ سڃاڻپ ختم ڪرڻ هو ته جيئن ھڪ مسلم قوميت ٺاهي وڃي، جيڪا هندستاني مسلمانن جي تاريخ سان جُڙيل هجي. هي فيصلو خاص طور تي پنجابي- مهاجر اشرافيه جي طرفان لاڳو ڪيو ويو، ڇو ته انهن وٽ فوجي، بيوروڪريسي ۽ رياستي طاقت جو ڪنٽرول هو. مقامي ٻولين کي تعليم، نوڪرين ۽ حڪومتي نظام کان ٻاهر رکڻ سان مقامي قومن جي سياسي تحريڪن کي ڪمزور ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي.
- اردوءَ جي تسلط جا اثر:
اردوءَ کي قومي ٻولي بڻائڻ سبب 1952ع ۾ بنگالين ٻولي تحريڪ هلائي، جنهن جي نتيجي ۾1971ع ۾ بنگلاديش الڳ ٿي ويو. سنڌي، پشتو، بلوچي، ۽ سرائڪي قومپرستن ۾ مزاحمت پيدا ٿي. سنڌ ۽ بلوچستان ۾ ثقافتي مزاحمت جا رجحان وڌيا، جيئن سنڌي ٻوليءَ جي بحالي لاءِ تحريڪون هليون. اڳتي هلي مهاجرن کي به سماجي طور ڌار ڪيو ويو، ڇاڪاڻ ته انهن جي سياسي قيادت (خاص طور تي ايم ڪيو ايم) بعد ۾ مرڪزي رياستي اسٽيبلشمينٽ سان اختلاف رکڻ لڳي. جيڪڏهن ان ڳالهه کي قبول ڪيو وڃي ته اردوءَ کي مٿانهون مقام ڏيڻ سوچيل سمجهيل منصوبي جو حصو هو ته پوءِ ان جو مطلب آهي ته پاڪستان جي قيام کان اڳ ئي هڪ مخصوص طاقتور طبقو طئي ڪري چڪو هو ته پاڪستان هڪ مخصوص قومي نظريي تحت هلندو، جتي مذهبي ۽ لساني يڪجهتي کي زبردستي مڙهيو ويندو. مقامي ثقافتن، ٻولين ۽ قومن کي “ثانوي حيثيت” ۾ رکڻ جي پاليسي اڳواٽ طئي ٿيل هئي. ايئن انگريزن کان ورتل رياستي ڍانچي کي مقامي قومن تي لاڳو ڪرڻ لاءِ هڪ مرڪزي قومي سڃاڻپ ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي وئي.
پوين 77 سالن کان هن ملڪ کي هڪ مخصوص پاليسيءَ تحت هلايو ويو آهي، جنهن ۾ رڳو هڪ خاص طبقو فائدي ۾ رهيو آھي ۽ مجموعي طور سمورين قومن جو عوام عذاب هيٺ آهي. ان کان علاوه مستقل بنيادن تي هن ملڪ کي قرض تي هلايو وڃي ٿو. ڪرپشن تمام گهڻي آهي. حالانڪه هن ملڪ ۾ تمام گهڻا قدرتي وسيلا آهن، جن جو استعمال ڪري ملڪ کي خوشحال بڻائي سگهجي ٿو. ايئن نه ڪرڻ ثابت ڪري ٿو ته هن ملڪ کي هلائڻ وارا بااختيار نه آهن. اها ڳالهه پاڪستان جي سياسي، معاشي، ۽ سماجي ڍانچي جي موجوده صورتحال کي ظاهر ڪري ٿي. جيڪڏهن اسان 77 سالن جي تاريخ کي ڏسون ته لڳي ٿو ته ملڪ کي هلائڻ جو طريقو طاقتور اشرافيه جي فائدي لاءِ ترتيب ڏنو ويو آهي، جڏهن ته عام ماڻهو مسلسل مشڪلاتن جو شڪار رهيو آهي. پاڪستان جي قيام کان وٺي ملڪ جي اقتدار تي هڪ مخصوص طبقي جو قبضو رهندو آيو آهي، جنهن ۾ اسٽيبلشمينٽ، بيوروڪريسي، وڏيرا، جاگيردار، ۽ صنعتي سرمائيدار اقتدار ۾ رهيا آهن، جڏهن ته عام ماڻهن ۾ غربت، تعليم جي کوٽ، صحت جون ناقص سهولتون ۽ بنيادي حقن جي محرومي رهي آهي. ان باوجود هر دور ۾ اشرافيه طبقو طاقتور ٿيندو ويو. هر حڪومت عام ماڻهن کي اميد ڏيئي اقتدار ۾آئي پر اصل طاقت سدائين اسٽيبلشمينٽ ۽ جاگيرداراڻي نظام وٽ رهي.
پاڪستان جي معيشت کي مستقل بنيادن تي ٻاهرين قرض تي هلايو ويو آهي. ملڪ جو انحصار ورلڊ بئنڪ، آءِ ايم ايف ۽ ٻين عالمي مالياتي ادارن تي رهيو آهي. هر نئين حڪومت نئين قرض پيڪيج جي ڳولا ڪندي رهي ٿي ۽ عوام تي مهانگائي ۽ ٽيڪس جو بار وڌايو وڃي ٿو. ملڪ جي آمدني جو وڏو حصو قرضن جي وياج جي ادائيگي ۽ دفاعي خرچن تي لڳي ٿو، جڏهن ته عام ماڻهوءَ لاءِ مخصوص ڪيل ترقياتي خرچن ۾ به گهٽتائي ڪئي وڃي ٿي. بيشمار قدرتي وسيلن جهڙوڪ؛ سون، ٽامو، ڪوئلو، گيس، زرخيز زمين، پاڻي هجڻ جي باوجود ملڪ معاشي بحرانن مان نڪري ئي نٿو، جنهن جو بنيادي ڪارڻ ڪرپشن ۽ غلط پاليسيون آهن. هر حڪومت ڪرپشن خلاف نعرا لڳائيندي آئي آهي پر عملي طور تي وڏن سياستدانن، بيوروڪريٽس ۽ اشرافيه جي ڪرپشن ڪڏهن به ختم نه ٿي آهي. ادارن ۾ ميرٽ جي کوٽ، نااهل ماڻهن کي اهم عهدن تي مقرر ڪرڻ ۽ بدعنواني سبب ملڪ جو نظام هميشه بحرانن جو شڪار رهيو آهي. معاشي پاليسين جو مقصد عام ماڻهوءَ کي فائدو ڏيڻ بجاءِ مخصوص طبقي کي مضبوط ڪرڻ رهيو آهي.
پاڪستان جي پرڏيهي پاليسي آزاد ۽ خودمختيار هجڻ بجاءِ ٻاهرين طاقتن جي مفادن تي ٻڌل رهي آهي. آمريڪا، چين، ۽ سعودي عرب جهڙن ملڪن تي اقتصادي ۽ فوجي دارومدار سبب پاڪستان جي حڪمرانن کي مستقل طور تي ٻاهرين ايجنڊائن تي ڪم ڪرڻو پيو. پاڪستان وٽ قدرتي وسيلن جي هوندي انھن جو صحيح استعمال نه ٿيڻ ظاهر ڪري ٿو ته طاقتور قوتون ملڪ کي مستقل طور تي معاشي محتاج رکڻ چاهين ٿيون. جيڪڏهن ملڪ کي نيڪ نيت قيادت ملي ها ته 77 سالن ۾ پاڪستان ترقي يافته ملڪن جي لسٽ ۾ شامل ٿي سگهي پيو، پر هاڻوڪي صورتحال مان لڳي ٿو ته طاقتور طبقو پنهنجي مفادن خاطر ملڪ کي هڪ مستقل غلامي واري حيثيت ۾ رکڻ چاهي ٿو.
