“گلوبل الائنس فار دي رائيٽس آف نيچر” جي نالي سان فطرت جي حقن جو عالمي اتحاد قائم ٿيو آھي. ھن اتحاد جا ميمبر دنيا جي ستن کنڊن جي مختلف ملڪن ۾ ڪم ڪري رھيا آھن. اڄ پاڻ تصور ڪريون ته اڄ کان 30 سال اڳ پاڪستان ۾ ھوا ڪيڏي صاف ھوندي ھئي، شھرن توڙي ڳوٺن ۾ جر جو پاڻي مٺو ھوندو ھو. پاڻ گھر ۾ لڳل لائينن مان پاڻي پيئندا ھئاسين. پر اھو جر يا ته ختم ٿي ويو يا خراب ٿي ويو. ڇاڪاڻ ته آھستي آھستي سرمائيدار دنيا پير پائڻ شروع ڪيو ۽ پاڻي کي وکر ۾ تبديل ڪيو ويو. پاڻي کپائيندڙ اجگر ڪمپنيون کرب پتي ٿي ويون، ھاڻي ته لاھور ۾ ھوا کي صاف ڪرڻ لاءِ ايئر فلٽر جو وڪرو شروع ٿي ويو آھي. کاڌو، کير ۽ چانھن وٺڻ لاءِ ڪرمنڊل، ڪٽليون ۽ پليٽون استعمال ڪبيون ھيون، ھاڻي پلاسٽڪ جون ٿيلھيون استعمال ڪيون پيون وڃن، جن سان ماحول ۾ ھوائي، آبي ۽ پلاسٽڪ گدلاڻ ته وڌي ٿي پر آنڊي جو ڪينسر عام ٿي پيو آھي. سنڌو دريا تار وھندو ھو. ٿوري گھڻي ٻوڏ ايندي ھئي، جنھن سان ڪچي ۾ ٻيلا ٿيندا ھئا. پوءِ پنجاب پنھنجا 3 دريا وڪڻي ھندستان کي ڏئي ڇڏيا، بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ سنڌو درياءَ تي تربيلا ڊيم ٺاھيو ويو، جنھن جي ڪري دريا جا وھڪرا گھٽ ٿي ويا، ڪچي جا ٻيلا تباھ ٿي ويا، انڊس ڊيلٽا تباھ ٿي ويو. ٺٽي، بدين ۽ ڪراچي جا ماڻھو پيئڻ جو پاڻي پئسن تي وٺڻ لاءِ مجبور آھن. ھاڻي وري سنڌو نديءَ مان 6 نوان ڪينال ڪڍي سنڌ کي ڀڙڀانگ ڪرڻ جو تياريون جاري آھن. سنڌ جي منڇر ڍنڍ تباھ ٿي وئي آھي، پرڏيھي پکين جو شڪار ڪرڻ لاءِ عرب شڪارين تي پابندي مڙھڻ جي مطالبي کي ملڪ دشمني تصور ڪيو ٿو وڃي. ڪارونجهر ۽ گورک ۾ زندگي گذاريندڙ جيوت خطري ۾ آھي، کير ٿر جي رينج تي قبضو ڪري رھائشي اسڪميون ٺاھيون پيون وڃن. شهرڪاريءَ کير ٿر جي ماحوليات تباھ ڪري ڇڏي. سرمائيداري نظام پاران فطرت جي ڦرلٽ ڪري جيڪي ڪارخانا لڳايا ويا آھن، انھن ڪارخانن مان نڪرندڙ گدلاڻ اسان جي فطرت ۾ ايڏي ته ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ ڇڏي آھي، جو گرمي پد وڌي ويو آھي ۽ ان گرمي ۾ انسانن جو جيئڻ مشڪل ٿي ويو آھي. مٿان وري ايئر ڪنڊيشنر لڳايون ويون آھن، جيڪي پڻ گرمي پد ۾ واڌ جو سبب آھن. انھن ڪارخانن ۽ وڻن جي واڍيءَ ۾ به وڏو ڪردار ادا ڪيو آھي. گرمي پد ۾ واڌ جي ڪري موسمياتي تبديليون اچن ٿيون، جنھن جي ڪري وڏيون ٻوڏون اچن ٿيون ۽ ماڻھو پنھنجا ٻار ٻچا وٺي روڊن تي ويھڻ لاءِ مجبور ٿي وڃن ٿا ۽ سرمائيدار نظام ۽ ان جا محافظ سياستدان غريبن جي ان حالت تي مسڪرائيندا آھن. ان سڄي عمل ۾ عوام جي ووٽن سان چونڊيل “نمائندا” گهڻي گدلاڻ خارج ڪندڙ انھن ڪارخانن کي روڪڻ بجاءِ وڌائي رھيا آھن، ڇاڪاڻ اھي ڪمپنيون اڪثر انھن چونڊيل نمائندن جون آھن يا سندن مائٽن جون آھن يا اھي انھن مان سڌي يا اڻ سڌي طريقي سان فائدو حاصل ڪري رھيا آھن. اھي فطرت کي بازار جو وکر بڻائڻ واري عمل کي تيز ڪري رھيا آھن ۽ ڌرتي ماءُ ۽ ان تي رھندڙ جيوت جو تحفظ ڪرڻ بجاءِ ان کي خطرن ۾ وجھي رھيا آھن. ھن فطرت ۽ ڌرتيءَ کي گڏيل عوامي شعور ۽ “گران” جھڙا عوامي اتحاد بچائي سگھن ٿا. “گلوبل الائنس فار دي رائٽس آف نيچر” هيٺيان اصول تسليم ڪري ٿو:
فطرت جا حق:
فطرت هڪ زنده وجود آهي، جنهن جا پنهنجا ذاتي حق آهن، جيڪي انسانن جي قانوني ۽ اخلاقي ذميوارين سان ڳنڍيل آهن.
اڻٽُٽ لاڳاپا:
سڀ جاندار ۽ ماحوليات پاڻ ۾ جڙيل ۽ هڪ ٻئي تي مدار رکڻ وارا آهن، ۽ فطرت جي ڪنهن به حصي کي نقصان سموري ماحولياتي نظام تي اثر انداز ٿيندو آهي.
انصاف:
فطرت کي قانوني تحفظ ملڻ گهرجي، جيئن فطرت خلاف ٿيندڙ زيادتين کي انسانن خلاف ڏوهن جيان تسليم ڪيو وڃي.
پائيدار زندگي:
انساني سرگرمين کي فطرت سان مطابقت ۾ رکڻ گهرجي، جيئن ته ماحولياتي نظام برقرار رهي ۽ سڀني مخلوقن لاءِ بهتر زندگيءَ جا موقعا پيدا ٿين.
عالمي ذميواري:
فطرت جي حقن جي تحفظ لاءِ عالمي سطح تي گڏيل ڪوششون ڪرڻ لازمي آهن، جيڪي قانوني، اخلاقي، ۽ ثقافتي قدرن جي بنياد تي هجن.
ڌرتي ماءُ جي حقن جو عالمي پڌرنامو
اسان، فطرت جا ماڻهو ۽ قومون، اهو سمجهي رهيا آهيون ته اسين سڀ فطرت ماءُ جا حصا آهيون، هڪ اڻ ڌري، جاندار جماعت جو هڪ ٻئي سان جڙيل ۽ هڪ ٻئي تي دارو مدار رکندڙ، جنهن جي هڪ گڏيل تقدير آهي؛ شڪرگذار آهيون ته فطرت ماءُ زندگي، پرورش ۽ سکڻ جو ذريعو آهي ۽ اها هر شيءَ فراهم ڪري ٿي جيڪا سٺي زندگي گذارڻ لاءِ ضروري آهي. اسان ايمانداري سان تسليم ڪري رهيا آهيون ته سرمائيداري نظام ۽ هر قسم جي تباهي، ڦرلٽ، ظلم ۽ آلودگي فطرت ماءُ کي وڏو نقصان، زوال ۽ خلل پهچائي چڪا آهن، جيڪي موسمي تبديلي جهڙن واقعن ذريعي اسان جي موجوده زندگي کي خطري ۾ وجهڻ جو سبب بڻيو آهي. اسان مڃيون ٿا ته هڪ گڏيل جاندار سرشتي ۾ صرف انسانن جا حق تسليم ڪرڻ فطرت ماءُ ۾ توازن کي نقصان پهچائڻ کانسواءِ ممڪن ناهي. اسان تسليم ڪيون ٿا ته انسانن جي حقن کي يقيني بڻائڻ لاءِ فطرت ماءُ ۽ ان ۾ موجود سڀني جاندارن جي حقن کي تسليم ڪرڻ ۽ بچائڻ ضروري آهي، ۽ اهڙيون ثقافتون، طريقا ۽ قانون موجود آهن، جيڪي ان کي يقيني بڻائين ٿا؛ فطرت ماءُ کي بچائڻ ۽ موسمي تبديلي ۽ ٻين خطرا واري ڍانچن ۽ نظامن ۾ تبديلي لاءِ گڏجي ۽ تڪڙي قدم کڻڻ جي اهميت کي سمجهڻ سان.
اسان هن عالمي پڌرنامي “فطرت جا حق” جاري ڪريون ٿا، ۽ گڏيل قومن جي جنرل اسيمبلي کي اپيل ڪريون ٿا ته ان جي منظوري ڏئي، جيئن دنيا جي سڀني ماڻهن ۽ قومن لاءِ هڪ عام معيار بڻجي، ۽ انهيءَ مقصد لاءِ هر فرد ۽ اداري کي ذميوار بڻائڻ لاءِ تعليم، تربيت، ۽ شعور اجاگر ڪرڻ ذريعي ان پڌرنامي ۾ تسليم ڪيل حقن جي احترام کي وڌائڻ ۽ تڪڙي ۽ تدريجي تدبيرن ذريعي، قومي ۽ بين الاقوامي سطح تي، انهن جي عالمي طور قبول ڪرائجي.
فطرت ماءُ:
* فطرت ماءُ هڪ جاندار وجود آهي.
* فطرت ماءُ هڪ منفرد، اڻ ڌريو، خود انتظامي ڪندڙ سرشتو آهي، جنهن ۾ هڪ ٻئي سان جڙيل جاندارن جي هڪ مجموعي طور تي زندگيءَ، موجودگيءَ جو عمل شامل آهي.
* هر جاندار فطرت ماءُ جو هڪ لازمي حصو آهي ۽ ان جي تعلقات جي ذريعي وصف بيان ڪئي وڃي ٿي.
* فطرت ماءُ جا موروثي حق ناقابل منتقلي آهن، ڇو ته اهي موجودگي جي ساڳين ذريعن مان پيدا ٿيندا آهن.
* فطرت ماءُ ۽ ان ۾ موجود سڀ جاندار ان پڌرنامي ۾ تسليم ڪيل سڀ موروثي حقن جا حقدار آهن، بغير ڪنهن به فرق جي، جيئن ته نامياتي ۽ غير نامياتي جاندارن، نسل، ماخذ، انسانن لاءِ استعمال، يا ڪنهن ٻئي حيثيت ۾ فرق نه ڪيو وڃي.
* جيئن انسانن جا انساني حق آهن، تيئن سڀني ٻين جاندارن جا به اهڙا حق آهن، جيڪي انهن جي نسل يا قسم لاءِ مخصوص آهن ۽ انهن جي موجودگي ۾ جتي اهي موجود آهن، انهن جي ڪمن ۽ ذميدارين جي لحاظ سان مناسب آهن.
* هر جاندار جا حق ٻين جاندارن جي حقن سان سلھاڙيل آهن ۽ انهن جي حقن ۾ ڪنهن به قسم جو تضاد موجود آهي ته ان جو حل اهڙي طريقي سان ٿيڻ گهرجي، جنهن سان فطرت ماءُ جي سالميت، توازن ۽ صحت برقرار رهي.
(1) فطرت ماءُ جا موروثي حق
فطرت ماءُ ۽ ان ۾ موجود سڀ جاندار، جن مان اها ٺهيل آهي، هيٺيان موروثي حق رکندا آهن:
(a) زندگي جو حق ۽ موجود رهڻ جو حق
(b) عزت ڏيڻ جو حق.
(c) پنهنجي حياتياتي صلاحيت کي ٻيهر پيدا ڪرڻ ۽ ان جي حياتياتي ڦيري ۽ عملن کي انساني مداخلتن کان آزاد جاري رکڻ جو حق.
(d) پنهنجي سڃاڻپ ۽ سالميت کي برقرار رکڻ جو حق، جيئن هڪ منفرد، خود انتظامي ڪندڙ ۽ هڪ ٻئي سان جڙيل جاندار.
(e) زندگي جي ذريعي طور پاڻي جو حق
(f) صاف هوا جو حق.
(g) مجموعي صحت جو حق.
(h) آلودگي ۽ زهريلن يا تابڪاري مادن کان آزاد رهڻ جو حق.
(i) پنهنجي جينياتي جوڙجڪ کي اهڙي طرح تبديل يا متاثر ٿيڻ کان بچائڻ جو حق، جنهن سان ان جي سالميت يا حياتي ۽ صحتمند ڪارڪردگي خطري ۾ پوي.
(j) انساني سرگرمين کان فطرت ماءُ جا حقن جي خلاف ورزي جي مڪمل ۽ تڪڙي بحالي جو حق.
(2) هر جاندار کي فطرت ماءُ ۾ پنهنجي جڳهه ۽ ڪردار ادا ڪرڻ جو حق آهي، جيئن فطرت ماءُ جو هم آهنگ ڪم جاري رهي.
(3) هر جاندار کي ڀلائي جو حق آهي ۽ انسانن طرفان اذيت يا ظالمانه سلوڪ کان آزاد رهڻ جو حق آهي.
انسانن جي فطرت ماءُ سان لاڳاپيل ذميواريون
(1) هر انسان فطرت ماءُ جي احترام ڪرڻ ۽ ان سان هم آهنگ زندگي گذارڻ جو ذميوار آهي.
(2) انسانن، سڀني رياستن، ۽ سڀني عوامي ۽ نجي ادارن کي هيٺيان ڪم ڪرڻ گهرجن
(a) ان پڌرنامي ۾ تسليم ڪيل حقن ۽ ذميوارين جي مطابق عمل ڪرڻ.
(b) ان پڌرنامي ۾ تسليم ڪيل حقن ۽ ذميوارين جي مڪمل نفاذ ۽ عملدرآمد کي تسليم ڪرڻ ۽ وڌائڻ.
(c) فطرت ماءُ سان هم آهنگ زندگي گذارڻ بابت سکڻ، تجزيو ڪرڻ، ۽ رابطي ۾ حصو وٺڻ کي فروغ ڏيڻ
(d) اهو يقيني بڻائڻ ته انسانن جي ڀلائي جي تلاش فطرت ماءُ جي ڀلائي ۾ مددگار ثابت ٿئي، هاڻي ۽ مستقبل ۾
(e) فطرت ماءُ جي حقن جي دفاع، تحفظ ۽ حفاظت لاءِ مؤثر معيار ۽ قانون جو قيام ۽ عمل ڪرڻ.
(f) فطرت ماءُ جي حياتياتي، ماحولياتي ڦيري، عملن ۽ توازن جي سالميت جو احترام ڪرڻ، تحفظ ڪرڻ، ۽ جتي ضروري هجي، ان جي بحالي کي يقيني بڻائڻ.
(g) اهو يقيني بڻائڻ ته انسانن جي حقن جي خلاف ورزيءَ سبب ٿيندڙ نقصان کي درست ڪيو وڃي ۽ ان جو ذميوار شخص فطرت ماءُ جي سالميت ۽ صحت جي بحالي لاءِ جوابده ٿئي
(h) انسانن ۽ ادارن کي فطرت ماءُ ۽ ان ۾ موجود سڀني جاندارن جي حقن جي دفاع لاءِ بااختيار بڻائڻ.
(i) احتياطي ۽ پابندي وارن قدمن جو تعين، ته جيئن انسانن جي سرگرمين سبب نسلن جي ختم ٿيڻ، ماحولياتي نظامن جي تباهي يا ماحولياتي چڪر ۾ خلل پيدا نه ٿئي.
(j) امن کي يقيني بڻائڻ ۽ جوہري، ڪيميائي ۽ حياتياتي هٿيارن کي ختم ڪرڻ.
(k) فطرت ماءُ ۽ سڀني جاندارن لاءِ احترام جي طريقن جي مدد ڪرڻ، پنهنجي ثقافتن، رواجن ۽ رسم و رواج مطابق
(l) اهڙن اقتصادي نظامن کي فروغ ڏيڻ، جيڪي فطرت ماءُ سان هم آهنگ هجن ۽ ان پڌرنامي ۾ تسليم ڪيل حقن مطابق هجن.
