سنڌ جي سماج اندر ڪاروبار ۾ عورتن جو بنيادي ڪردار رهيو آهي. جنهن ۾ ثقافتي ۽ سماجي حوالا وڏو اثر رکن ٿا. سنڌ جا وڏا صوفي شاعر، جهڙوڪ، شاهه عبداللطيف ڀٽائي، هميشه عورتن جي حقن ۽ اُنهن جي خودمختياريءَ جي حمايت ڪئي آهي. عورتن جو ڪاروباري سرگرمين ۾ شامل ٿيڻ اُنهن جي ذاتي آزاديءَ ۽ اقتصادي خوشحاليءَ کي وڌائي ٿو، پوري سماج ۾ مثبت تبديليءَ جو سبب پڻ بڻجي ٿو. خاص طور تي پٺتي پيل علائقن ۾، عورتون ننڍن ڪاروبارن، دستڪاري، زراعت ۽ ٻين صنعتن ۾ نمايان ڪردار ادا ڪري رهيون آهن.
پاڪستان جي 2017ع واري آدمشماريءَ مطابق، سنڌ ۾ عورتن جي آبادي تقريبن 22.94 ملين آهي، جيڪا صوبي جي ڪُل آباديءَ جو48.2 سيڪڙو آهي. پاڪستان ليبر فورس سروي 2020-2021ع مطابق، سنڌ ۾ عورتن جي بيروزگاريءَ جي شرح تقريبن 8.5 سيڪڙو آهي، جيڪا مردن جي مقابلي ۾ وڌيڪ آهي. ورلڊ بينڪ جي 2021ع جي هڪ رپورٽ مطابق، سنڌ ۾ رڳو 1 سيڪڙو عورتون ڪاروباري سرگرمين ۾ شامل آهن يا پنهنجو ڪاروبار هلائين ٿيون. تنهن هوندي، حڪومت ۽ مختلف تنظيمن پاران عورتن کي مالي سهولتون، تربيت ۽ مارڪيٽ تائين رسائي مهيا ڪرڻ لاءِ ڪوششون ورتيون پيون وڃن ته جيئن هن شرح ۾ واڌ آڻي سگهجي.
ويجھڙائيءَ ۾ حڪومت ۽ غير سرڪاري تنظيمن پاران عورتن جي ڪاروباري ميدان ۾ اچڻ لاءِ مختلف قدم کنيا ويا آهن، جنهن سان سنڌ ۾ عورتن ۾ ڪاروباري سرگرمين ۾ واڌ آئي آهي. جيتوڻيڪ عورتن جو وڏو تعداد اڃان تائين بيروزگار آهي، پر ڪاروباري شعبي ۾ عورتن جي شرڪت ۾ واڌ ڏسڻ ۾ اچي رهي آهي. سنڌ ۾ عورتن جي ڪاروباري سرگرمين کي سڀ کان وڏا خطرا سماجي روين ۾ موجود روايتي ڪردار آهن، جيڪي اڪثر عورتن جي جدوجهد ۽ فيصلو ڪرڻ جي صلاحيتن کي محدود ڪري ڇڏيندا آهن. ڪيترن ئي علائقن ۾ عورتن کي اڪثر خانداني ذميوارين کي پيش ڪندي پنهنجي پيشيوراڻه ڪوششن کي ترجيح نه ٿي ڏني وڃي. اهو سماجي دٻاءُ عورتن جي ڪاروباري ڪاوشن کي ناڪام ڪري سگهي ٿو ۽ هڪ اهڙو ماحول پيدا ڪري ٿو، جتي اُنهن جي صلاحيتن کي گهٽ سمجهيو ويندو آهي. گهڻين صورتن ۾، عورتن کي پنهنجي ڪاروبار شروع ڪرڻ جي جدوجهد دوران خانداني ماڻهن ۽ مقامي اڳواڻن جي مخالفت جو مُنهن به ڏيڻو پوندو آهي، ڇاڪاڻ ته ڪاروبار اڃان تائين هڪ مردانه ميدان جي طور تي ڏٺو ويندو آهي.
عورتن جي طرفان هلندڙ ڪاروبارن جي ضرورت پڻ سنڌ ۾ وڌي رهي آهي. جيئن ماڻهو عورتن جي ڪاروبار جي حمايت ڪرڻ جي اهميت کي سمجهي رهيا آهن، انهن جي عورتن پاران مهيا ڪيل مصنوعات ۽ خدمتن کي چونڊڻ ۾ دلچسپي پڻ وڌي رهي آهي. اهو رجحان عورتن لاءِ پنهنجي ڪاروبار کي مؤثر طريقي سان مارڪيٽ ڪرڻ ۽ هڪ وسيع گراهڪن جي بنياد تائين پهچڻ جو موقعو مهيا ڪري ٿو. عورتون سوشل ميڊيا ۽ اي ڪامرس پليٽ فارمن کي پنهنجي مصنوعات ۽ خدمتن کي ڳولڻ، خريد ڪندڙ سان رابطو ڪرڻ، ۽ ڪاروبار جي مشهوريءَ ۾ مدد ڪرڻ جي لحاظ سان استعمال ڪري رهيون آهن، جيڪي ڪنهن حد تائين محدود نه آهن.
ٽيڪنالاجيءَ تائين رسائي عورتن لاءِ سنڌ ۾ ڪاروبار جي ميدان ۾ انقلابي تبديلي آندي آهي. ڊجيٽل پليٽ فارمن جي اُڀار عورتن جي ڪاروبار لاءِ نون موقعن کي پيدا ڪيو آهي، جنهن سان انهن کي پنهنجي مصنوعات ۽ خدمتن کي نمائش، پکيڙڻ ۽ خريدارن سان مشغول ٿيڻ جو موقعو ملي ٿو. آن لائن ڪاروبار روايتي دڪانن جي مقابلي ۾ گهٽ شروعاتي سيڙپڪاريءَ جي ضرورت رکن ٿا، جنهن سان عورتن لاءِ بازار ۾ داخل ٿيڻ کي آسان بڻائي ٿو. ان کان علاوه، ٽيڪنالاجي عورتن کي ممڪن طريقي سان ڪم ڪرڻ جو موقعو ڏئي ٿي، جنهن سان انهن کي خانداني ذميوارين سان گڏ پنهنجي ڪاروباري مقصدن کي پورو ڪرڻ ۾ مدد ملي ٿي.
جيئن ترقيءَ جو سفر جاري آهي، سنڌ ۾ عورتن جي ڪاروباري سرگرمين اندر رڪاوٽن کي دور ڪرڻ ۾ هڪ طويل سفر موجود آهي. جنسي برابري ۽ عورتن جي حقن لاءِ مسلسل وڪالت ضروري آهي ته، جيئن عورتن جي ڪاروبار کي آسان ڪرڻ جو ماحول پيدا ٿي سگهي. سرڪاري ۽ غير سرڪاري ادارن کي گڏجي اهڙيون پاليسيون ۽ پروگرام جوڙڻ گُهرجن، جن سان خاص طور تي عورتن کي ڪاروبار جي حوالي سان درپيش رڪاوٽن کي ختم ڪرڻ ۾ مدد ملي سگهي. ان ۾ مالي ادارن ۾ جنسي لحاظ کان حساس پاليسين جي ترويج، عورتن جي ڪاروبار ۾ تربيت ۽ وسيلن جي مهيا ڪرڻ ۽ ڪميونٽين ۾ عورتن جي حقن بابت ڄاڻ وڌائڻ شامل آهي. عورتن کي بااختيار بڻائڻ صرف انفرادي ڪاميابيءَ بابت ناهي، بلڪه هڪ وڌيڪ جامع معيشت ٺاهڻ جي باري ۾ آهي، جتي هر ڪو ترقيءَ ۾ حصو وٺي سگهي. عورتن ۾ ڪاروباري صلاحيتن کي ترقي ڏيڻ جو امڪان اقتصادي ترقي، نوڪريون پيدا ڪرڻ ۽ سماجي تبديليءَ کي فروغ ڏيڻ آهي. رڪاوٽن کي ٽوڙڻ ۽ اُنهن کي ضروري وسيلن ۽ مدد فراهم ڪرڻ سان، اسان انهن جي پوري صلاحيتن کي ظاهر ڪري سگهون ٿا ۽ هڪ وڌيڪ مساوي سماج جي تعمير ۾ مدد فراهم ڪري سگهون ٿا.
آخر ۾ اهو ٻڌائڻ ضروري آهي ته، سنڌ ۾ عورتن جون ڪاروباري سرگرميون هڪ گهڻ رخو مسئلو آهن، جن جي حوالي سان چيلينجز ۽ موقعن کي سمجھڻ جي ضرورت آهي. جيتوڻيڪ ثقافتي روين، مالي رڪاوٽن ۽ تعليم تائين محدود رسائي اهم رڪاوٽون آهن، پر عورتن جي ڪاروبار جي اهميت جي واڌاري جي سُڃاڻپ وڌي رهي آهي. حڪومت جي انعامات، ڪميونٽيءَ جي پروگرام ۽ جنسي برابريءَ جي آگاهي وڌائڻ جي حمايت عورتن جي ڪاروبار ۾ ثقافت کي فروغ ڏيڻ ۾ مددگار ثابت ٿينديون. عورتن جي ڪاروبار کي بااختيار بڻائڻ نه صرف انفرادي عورتن جي فائدي ۾ آهي، بلڪه سنڌ ۽ پاڪستان جي مجموعي اقتصادي واڌاري ۽ سماجي ترقيءَ ۾ پڻ مددگار ثابت ٿيندو. رڪاوٽن کي ختم ڪرڻ ۽ موجود موقعن مان فائدو حاصل ڪرڻ سان، سنڌ ۾ عورتون ڪاروبار جي پويان هڪ رستو ٺاهڻ لاءِ هلندڙ آهن، جيڪو وڌيڪ اقتصادي بااختياري ۽ سماجي تبديلي ڏانهن وٺي ويندو.
حڪومت لاءِ عورتن جي ڪاروباري سهڪار تي ڪجهه تجويزون:
مالي سهولتن ۾ واڌارو: عورتن کي آسان قرضن، سبسڊي ۽ گرانٽس مهيا ڪيون وڃن ته جيئن اهي پنهنجي ڪاروبار کي شروع ڪري سگهن. بينڪن ۾ عورتن لاءِ خاص مالي پروگرام ۽ منصوبا ترتيب ڏنا وڃن.
تعليم ۽ تربيت جي فراهمي: عورتن لاءِ ڪاروباري تربيت جا مرڪز قائم ڪيا وڃن، جتي کين ڪاروباري مهارتون، مالي انتظام، ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي استعمال بابت تربيت ڏني وڃي ته جيئن انهن کي پنهنجو ڪاروبار هلائڻ ۾ مدد ملي سگهي.
مارڪيٽ تائين رسائي: عورتن جي ڪاروبار لاءِ مخصوص مارڪيٽون ۽ پليٽ فارمز قائم ڪيا وڃن، جتي عورتن کي پنهنجن شين جي وڪري ۽ واپار جا موقعا ملي سگهن. ان سان گڏوگڏ، عورتن کي ڊجيٽل مارڪيٽنگ ۽ آن لائن واپار جي سکيا پڻ ڏني وڃي.
قانونسازي ۽ پاليسي سازيءَ ۾ سُڌارو: عورتن جي ڪاروباري مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ قانوني رڪاوٽن کي ختم ڪيو وڃي ۽ عورتن جي حقن جي تحفظ لاءِ خاص پاليسيون جوڙيون وڃن. خاص طور تي وراثت، ملڪيت ۽ ڪاروباري مالڪيءَ جي حقن بابت قانونن ۾ اصلاح ڪئي وڃي.
عورتن لاءِ ڪاروباري نيٽ ورڪ ۽ سپورٽ سسٽم: حڪومت کي عورتن جي ڪاروباري ترقيءَ لاءِ نيٽ ورڪنگ ۽ سرپرستيءَ جا پروگرام شروع ڪرڻ گهرجن، جتي ڪامياب ڪاروباري عورتون ٻين عورتن جي رهنمائي ڪري سگهن ۽ تجربا شيئر ڪري سگهن.
پٺتي پيل علائقن ۾ مدد: پٺتي پيل علائقن ۾ عورتن لاءِ خاص ڪاروباري موقعا ۽ وسيلن جي فراهميءَ کي يقيني بڻايو وڃي ته جيئن اهي پنهنجي علائقن ۾ ڪاروبار ڪري سگهن.
