انگريزن جي اچڻ کان اڳ سنڌو درياهه جو پاڻي قدرتي وهڪرن ۽ نئين جي نظام تحت ورهايل هو ۽ سنڌ جو پنجاب سان پاڻيءَ جي ورڇ تي ڪو وڏو تڪرار نه هو. ان وقت پاڻي جي ورڇ جو نظام قدرتي وهڪرن تي ٻڌل هو ۽ سنڌ ۾ زرعي زمينون درياهي واهن ۽ مقامي آبپاشي جي طريقن ذريعي آباد ٿينديون هيون.
- سنڌو درياهه جي حالت انگريزن کان اڳ
سنڌو درياهه جو پاڻي عام طور تي پنهنجي قدرتي رستن تي وهندو هو ۽ ان ۾ مٽيءَ جي وهڪرن سبب زرخيز زمين پيدا ٿيندي هئي. سنڌ ۾ پاڻي حاصل ڪرڻ لاءِ وهڪرن، واهن، ۽ نئين جو قدرتي نظام موجود هو. مقامي سطح تي ڪوهستاني نئين، واهه، ۽ چئنل استعمال ٿيندا هئا.
آبپاشي جو نظام:
سنڌ جي زراعت کي پاڻي پهچائڻ لاءِ ريتيلا واهه، کڏون، ۽ مقامي تلاءَ استعمال ڪيا ويندا هئا. ڪوبه وڏو بند يا ڊيم نه هو. ان وقت ڪوبه هٿرادو بند يا ڊيم نه ٺهيو هو، جنهن ڪري پاڻي جو قدرتي وهڪرو برقرار هو. آبادي ۽ زرعي سرگرمي گهٽ هئي. پنجاب ۽ سنڌ ٻنهي علائقن ۾ آبادي گهٽ هئي ۽ پاڻيءَ جا وسيلا ان وقت ٻنهي لاءِ ڪافي هئا. ڪوبه وڏو واهن جو نظام نه هو. ان وقت نئين يا واهن ذريعي پاڻي کي وڏي پيماني تي ڪنٽرول ڪرڻ وارو نظام نه هو، جنهن ڪري پنجاب طرفان پاڻي روڪڻ جو مسئلو پيدا نه ٿيو. مغلن ۽ ٻين مقامي حڪمرانن جي دور ۾ پاڻيءَ جي ورڇ عام طور تي قدرتي وهڪرن تي ڀاڙي رهي هئي، ۽ ڪنهن به علائقي کي نقصان نه پهچايو ويو. پاڻي تي ڪو وڏو سياسي يا معاشي دٻاءُ نه هو. ان وقت آباديءَ جو دارومدار مينهن تي به هو ۽ وڏي آبپاشي واري زراعت تمام گهٽ هئي.
- انگريزن جي اچڻ کان پوءِ پاڻيءَ جي ورڇ ۾ تبديلي
انگريزن 19هين صديءَ جي شروعات ۾ هندستان تي پنهنجو قبضو مضبوط ڪرڻ کانپوءِ آبپاشيءَ جو جديد نظام متعارف ڪرايو، جنهن ۾ وڏن واهن، بندن ۽ آبپاشيءَ جي اسڪيمن تي ڪم ڪيو ويو. خاص طور تي پنجاب ۾ واهن جو وڏو ڄار وڇايو ويو، جنهن سنڌو درياهه جي وهڪري تي وڏو اثر وڌو ۽ سنڌ جي زراعت ۽ پاڻيءَ جي ورڇ تي تڪرار پيدا ٿيو.
* انگريزن جي آبپاشي پاليسي ۽ واهن جي تعمير
انگريز سرڪار زرعي پيداوار وڌائڻ لاءِ پاڻيءَ جي نئين ورڇ جو نظام متعارف ڪرايو، جنهن تحت نئين واهن ۽ بندن جي تعمير ڪئي وئي.
* پنجاب ۾ انگريزن جا اهم واهه ۽ بند
انگريزن پنجاب کي زرعي طور تي ترقي ڏيڻ لاءِ وڏا آبپاشي منصوبا شروع ڪيا، جن ۾ هيٺيان اهم واهه شامل هئا:
باري دوآب ڪينال(Bari Doab Canal) 1859ع:
هي واهه پنجاب ۾ ستلج درياهه تان ٺاهيو ويو.
هن واهه سنڌ ڏانهن وهندڙ پاڻيءَ کي گهٽايو.
سنڌ جي زميندارن ۽ سياستدانن هن واهه تي اعتراض ڪيو پر انگريزن ان کي نظرانداز ڪيو.
سنڌ ساگر دوآب ڪينال 1887:
پنجاب ۾ جهلم ۽ چناب درياهن تان پاڻي حاصل ڪرڻ لاءِ ٺهيل. پنجاب جي زمينن کي آباد ڪرڻ لاءِ استعمال ٿيو پر سنڌ لاءِ پاڻي گهٽ ٿي ويو.
چناب ڪينال ڪالوني (Chenab Canal Colony) 1892:
هي واهه چناب درياهه تان پاڻي وٺي پنجاب ۾ نئين زرعي زمين کي آباد ڪرڻ لاءِ ٺاهيو ويو.
سنڌ کي اهو خدشو هو ته پنجاب جي زرعي واڌاري سبب درياهه جي وهڪري تي اثر پوندو.
سڪندر آباد ڪينال- 1901ع:
راوي درياهه تان پاڻي وٺي پنجاب جي زرعي ترقي لاءِ ٺاهيو ويو. سنڌ جي زراعت تي اثر پيو ڇو ته هن واهه سبب سنڌ ڏانهن گهٽ پاڻي پهتو.
* سنڌ ۾ انگريزن جا واهه ۽ بند؛
انگريزن سنڌ ۾ به ڪجهه آبپاشي منصوبا شروع ڪيا پر اهي پنجاب جيترا اثرائتا نه هئا.
سکر بئراج- 1932ع:
انگريزن سنڌ ۾ پاڻيءَ جي کوٽ کي نظر ۾ رکندي سکر بئراج ٺاهيو. هن بئراج مان ست وڏا واهه ڪڍيا ويا جن ۾ روهڙي ڪينال، نارا ڪينال ۽ خيرپور ايسٽ ڪينال شامل آهن. ان بئراج سان سنڌ ۾ ڪجهه حد تائين زرعي ترقي ٿي پر پنجاب ۾ موجود ڊيمن ۽ واهن سبب سنڌ لاءِ پاڻيءَ جي وهڪري ۾ اڻبرابري رهي.
ڪوٽڙي بئراج- 1955ع
انگريزن جي دور ۾ رٿابندي ڪئي وئي، پر ان تي ڪم ورهاڱي کان پوءِ ٿيو. هي بئراج درياءَ جي هيٺئين وهڪري کي منظم ڪرڻ لاءِ ٺاهيو ويو.
سنڌ تي انگريزن جي آبپاشي نظام جا اثر
انگريزن جي پاڻيءَ جي ورڇ واري پاليسيءَ سبب سنڌ لاءِ ڪيترائي ناڪاري اثر پيدا ٿيا. انگريزن جڏهن پنجاب ۾ نوان واهه ۽ بند ٺاهيا ته انهن سنڌ ڏانهن ايندڙ پاڻيءَ کي گهٽائي ڇڏيو. پنجاب ۾ واهن ذريعي پاڻيءَ جي استعمال سبب سنڌ جي زراعت کي پاڻي گهٽ ملڻ لڳو. سنڌ جي زرعي زمين جيڪا سنڌو درياهه تي ڀاڙي رهي هئي ان ۾ پاڻيءَ جي کوٽ سبب پوکيءَ جي صلاحيت گهٽ ٿي وئي. سنڌ ۾ فصلن جي پيداوار تي خراب اثر پيو. خاص طور تي ڪڻڪ، ڪمند، ۽ ٻين ربيع ۽ خريف جي فصلن تي.
سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻيءَ جو تڪرار
انگريزن جي واهن جي پاليسيءَ سبب سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پهريون ڀيرو پاڻيءَ جي ورڇ تي تحفظات پيدا ٿيا. سنڌ جي زميندارن ۽ سياستدانن اعتراض شروع ڪيا.
پاڻيءَ جي ورڇ لاءِ ٺاهه ۽ معاهدا
انگريزن جي دور ۾ پاڻيءَ جي ورڇ لاءِ ڪجهه ٺاهه به ڪيا ويا پر اهي سنڌ لاءِ اڻبرابر هئا.
1919ع جو پاڻي ٺاهه:
هي ٺاهه پنجاب ۽ سنڌ وچ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ لاءِ ڪيو ويو پر سنڌ جي حق ۾ نه هو. پنجاب جي اعتراضن سبب سنڌ کي پنهنجي حصي جو پورو پاڻي نه مليو.
1945ع جو سنڌ- پنجاب ٺاهه:
هي معاهدو پاڻيءَ جي ورڇ لاءِ ڪيو ويو، پر پنجاب جي طرفان ان تي مڪمل عمل نه ٿيو.
سنڌ جي پاڻيءَ جي حقن کي مڪمل تحفظ نه ڏنو ويو.
انگريزن جي دور کان وٺي اڄ تائين، سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ جو مسئلو حل نه ٿي سگهيو. خاص طور تي 1947ع جي ورهاڱي کانپوءِ هندستان ۽ پاڪستان وچ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ جو مسئلو پڻ شامل ٿي ويو، جنهن سبب 1960ع ۾ “انڊس واٽر ٽريٽي”(Indus Water Treaty) معاهدو ٿيو پر ان معاهدي کان پوءِ به سنڌ ۾ پاڻيءَ جي کوٽ جو مسئلو جاري رهيو.
“انڊس واٽر ٽريٽي” جا اهم نقطا
1960ع ۾ پاڪستان ۽ هندستان وچ ۾ عالمي بئنڪ جي سهڪار سان هڪ ٺاهه ٿيو جنهن تحت:
* پاڪستان کي سنڌو، جهلم ۽ چناب درياهه ڏنا ويا. هندستان کي ستلج، بياس ۽ راوي درياهه ڏنا ويا.
* هندستان کي پاڪستان جي درياهن تان پاڻي کڻڻ جي محدود اجازت ڏني وئي، جيڪا اڄ به تڪرار جو سبب آهي.
* پاڪستان لاءِ تربيلا ڊيم ۽ منگلا ڊيم منصوبا شروع ڪيا ويا ته جيئن پاڻيءَ کي ذخيرو ڪري سگهجي.
سنڌ تي ان جا اثر؛
هندستان ستلج ۽ راوي جا وهڪرا بند ڪري ڇڏيا، جنهن سان سنڌ ۾ پاڻيءَ جي کوٽ وڌي وئي. انڊس واٽر ٽريٽي تحت پنجاب کي پاڻيءَ جي ورڇ ۾ وڌيڪ اثر مليو، ڇو ته پنجاب وٽ ڊيمن ۽ واهن جو وڏو نيٽ ورڪ هو. سنڌ جي زراعت متاثر ٿي خاص ڪري لاڙ وارا علائقا، جتي سنڌو درياهه جو پاڻي گهٽجڻ سبب زمينون بنجر ٿيڻ لڳيون.
1991ع جو پاڻي ٺاهه
هي معاهدو نواز شريف جي حڪومت ۾ ٿيو، جنهن تحت پاڪستان جي چئن صوبن ۾ پاڻي ورهائڻ جو فارمولو طئي ڪيو ويو. سنڌ کي 48.76 ملين ايڪڙ فٽ (MAF) پاڻي ملڻو هو پر عملي طور تي پنجاب وڌيڪ پاڻي استعمال ڪرڻ لڳو. سنڌ جو اعتراض آهي ته پنجاب معاهدي جي ڀڃڪڙي ڪري رهيو آهي.
ارسا (IRSA) جو ڪردار:
“انڊس ريور سسٽم اٿارٽي” (IRSA) ٺاهي وئي، جيڪا پاڻيءَ جي ورڇ کي منظم ڪري. سنڌ جي اعتراضن باوجود پنجاب اڪثر ڪري تربيلا ۽ منگلا مان پنهنجي مرضي سان پاڻي/ڏسو صفحو 7 بقايا 01
ڪڍي ٿو.
“چشمه – جهلم لنڪ ڪينال” ۽ “تونسه – پنجند لنڪ ڪينال:
سنڌ جو موقف آهي ته پنجاب انهن واهن ذريعي پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي کڻي رهيو آهي. اهي فلڊ ڪينال آهن، جيڪي صرف ٻوڏ وارن ڏينهن ۾ وهائڻا آهن.
سنڌو درياهه جو پاڻي سمنڊ تائين پهچڻ بند ٿي ويو آهي جنهن سان ٺٽي، سجاول، ۽ بدين ضلعن ۾ سامونڊي پاڻي داخل ٿيڻ لڳو آهي، جنهن سبب زرعي زمينون بنجر ٿي رهيون آهن. هاڻ پاڻي جو مسئلو صرف صوبن جي ورڇ تائين محدود نه رهيو آهي پر موسمياتي تبديلي (Climate Change) پڻ ان تي اثرانداز ٿي رهي آهي. پاڪستان ۾ 80٪ پاڻي گليشئرن مان ايندو آهي پر هاڻ گليشئر تيزيءَ سان ڳرڻ لڳا آهن. برساتن جو مقدار بہ گهٽجي رهيو آهي، جنهن ڪري درياهن ۾ پاڻيءَ جي کوٽ وڌي رهي آهي. ٻيو ته هندستان چناب، جهلم، ۽ سنڌو درياهه تي نوان ڊيم ٺاهڻ جي رٿابندي ڪري رهيو آهي، جيڪي پاڪستان لاءِ پاڻيءَ جي روڪ جا خطرا وڌائي سگهن ٿا. خاص طور تي بگليهار ڊيم، گنگا ڪشن ڊيم۽ رتلي ڊيم تي پاڪستان کي اعتراض آهي.
ممڪن حل
* پاڪستان اندر پاڻيءَ جي ورڇ جو نئون منصفاڻو معاهدو ٿيڻ گهرجي.
* سنڌ کي پاڻيءَ جي منصفاڻي ورڇ لاءِ عالمي ادارن وٽ پنهنجو ڪيس کڻڻ گهرجي.
* سنڌو درياهه جو پاڻي سمنڊ تائين پهچائڻ لاءِ نئين منصوبابندي ڪرڻ گهرجي تہ جيئن سامونڊي پاڻيءَ جي چاڙهه کي روڪي سگهجي.
