سنڌ ۽ سنڌوءَ جي تاريخ ۽ جاگرافي ڏکڻ ايشيا جي تاريخ، ثقافت، ۽ جاگرافي کي ٺاهڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. قديم سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب کان وٺي جديد دور جي پاڻيءَ جي انتظام ۽ آبهوا جي تبديليءَ تائين، سنڌ ۽ سنڌوءَ جي ڪهاڻي لچڪ، مطابقت، ۽ ثقافتي دولت جي داستان آهي. سنڌو درياهه، جنهن کي سنسڪرت ۾ “سنڌو” ۽ سنڌي ۾ “مهران” سڏيو وڃي ٿو، گذريل 5000 سالن کان سنڌ جي جياپي جو سرچشمو رهيو آهي. ان جي پاڻيءَ انڊس وادي تهذيب (3300 کان 1300 ق.م) کي زندگي ڏني، جتي موهن جي دڙي جهڙن شهرن ترقي يافته آبپاشي نظام سان ترقي ڪئي. ماهر آثار قديمه جان مارشل پنهنجي ڪتاب موهن جو دڙو ۽ انڊس تهذيب ۾ نشاندهي ڪئي آهي ته موسمي ٻوڏون زراعت ۽ واپار لاءِ حياتيءَ جو وسيلو هيون. رگ ويد (1500 ق.م) سنڌو درياهه جي عظمت کي هن ريت بيان ڪري ٿو: “سنڌو پنهنجي قوت ۾ سمورن وهندڙ ندين کان وڌيڪ طاقتور آهي. ان جو گجگوڙ آسمان تائين بلند ٿئي ٿو؛ اهو لاڳيتو توانائي پيدا ڪري ٿو”. (رگ ويد X.75)
سنڌو، جيڪو دنيا جي ڊگهن دريائن مان هڪ آهي، تبت جي پهاڙيءَ کان نڪري، هندستان ۽ پاڪستان مان وهي، عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو. ان جو وسعت ڀريو طاس تهذيبن جي جهولي رهيو آهي، معاشي ۽ سماجي بقا جو وسيلو رهيو آهي، ۽ سلطنتن جي اوچتو اڀار ۽ زوال جو شاهد رهيو آهي. ايليس البينيا پنهنجي ڪتاب “Empires of the Indus: The Story of a River” ۾ لکي ٿي ته درياءَ سنڌو رڳو پاڻيءَ جو وهڪرو نه، پر زندگي، ثقافت، ۽ تاريخ جو نشان آهي. سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب (2600 کان 1900 ق.م.) دنيا جي قديم ترين شهري تهذيبن مان هڪ آهي، ۽ ان جو درياءَ سنڌو سان لاڳاپو ان جي ترقيءَ لاءِ مرڪزي حيثيت رکندو هو. گريگوري ايل. پوسل پنهنجي ڪتاب “The Indus Civilization: A Contemporary Perspective” ۾ وضاحت سان بيان ڪيو آهي ته ڪيئن موهن جو دڙو ۽ هڙپا جهڙا شهر سنڌو جي ڪنارن تي اڀريا، جتي ترقي يافته شهري نظام، نيڪال جا جديد انتظام، ۽ معياري ماپ جا اوزار موجود هئا.
سنڌ جي تاريخ سنڌو سان ڳنڍيل آهي. سنڌو جي ڊيلٽا ۾ مينگروو ٻيلا، مڇيون، ۽ پکين جا قسم ملن ٿا، پر درياءَ تي ڊيم ۽ بئراجن جي اڏاوت سبب ان جي فطري ماحوليات خطري ۾ آهي. ڪرسٽوفر اونڊاچي پنهنجي ڪتاب “Sindh Revisited: A Journey in the Footsteps of Captain Sir Richard Francis Burton” ۾ جديد سنڌ جو جائزو ورتو آهي، جتي موهن جو دڙو جي کنڊرن کان وٺي ڪراچيءَ جي چوڪ تي ٿيندڙ واپار تائين، سنڌ جي ثقافتي استحڪام کي بيان ڪيو ويو آهي. سنڌ ۽ درياءَ سنڌو کي جديد دور ۾ ڪيترن ئي مسئلن کي منهن ڏيڻو پئجي رهيو آهي. سکر بئراج ۽ ٻين بندن جي تعمير درياءَ جي وهڪري کي تبديل ڪري ڇڏيو آهي، جنهن زراعت ۽ ماحولياتي نظام تي اثر وڌو آهي. “The Indus Basin of Pakistan” ۾ ٻڌايو ويو آهي ته پاڻيءَ جي کوٽ ۽ آبهوا جي تبديليءَ کي منهن ڏيڻ لاءِ پائيدار پاڻيءَ جي انتظام جي ضرورت آهي. سنڌ جي زرعي صلاحيت، ثقافتي ورثي، ۽ تاريخي حيثيت کي برقرار رکڻ لاءِ متوازن پاليسين جي ضرورت آهي، جيڪي ماحولياتي وسيلن جو تحفظ به ڪن.
صديون اڳ، سنڌو درياءُ سنڌ ۽ پنجاب جي زرعي ثقافت کي مضبوط رکيو. مغليه سلطنت (1526-1857) جي دور ۾ پاڻي جو انتظام سماجي نظام تحت هلندو هو، جتي اڪرامن (ٻوڏ آبپاشي) ذريعي ڪڻڪ ۽ ڪپهه جهڙا فصل پوکيا ويندا هئا. سنڌ جي ڪلهوڙا حڪمرانن (1701-1783) ننڍڙا واهه (ڪاريز) ٺاهيا، جيڪي پاڻي جي برابري تي ورڇ کي يقيني بڻائيندا هئا. سنڌو کي درياءُ رحمت (رحمت جو درياءُ) سمجهيو ويندو هو، جنهن جون موسمي ٻوڏون زمينن کي زرخيز ڪنديون ۽ مڇي مارڻ وارن کي زندگي ڏينديون هيون. 1843 کان 1947 تائين، برطانوي راڄ سنڌو جي آبي وسيلن کي نوآبادياتي معاشي مقصدن لاءِ استعمال ڪيو. ٽرپل ڪئنال پروجيڪٽ (1905-1917) جي ذريعي، پنجاب جي زمينن کي وڌيڪ زرخيزي ڏني وئي، جڏهن ته سنڌ جي برسات تي دارومدار رکندڙ علائقن کي نظرانداز ڪيو ويو. سکر بئراج (1932) جي تعمير جو مقصد ته سنڌ جي زرعي ضرورتن کي پورو ڪرڻ هو، پر ان جو وڏو فائدو پنجاب جي وڏيرن کي مليو، جن پنهنجي حق ۾ وڌيڪ پاڻي وٺڻ لاءِ لابنگ ڪئي.
انهن فيصلن سنڌ ۾ ناراضگي پيدا ڪئي. 1945 ۾، سنڌ جي اسيمبلي هڪ ٺهراءُ پاس ڪيو، جنهن ۾ پنجاب تي “پاڻي چوري” جو الزام لڳايو ويو، جيڪو پاڻي جي تڪرار جي پهرين رسمي شڪل هئي. 1947 جي ورهاڱي کان پوءِ، سنڌو طاس جا ڪجهه درياءُ (راوي، بياس، ستلج) ڀارت جي قبضي ۾ هليا ويا. 1960 سنڌو پاڻي معاهدو (IWT)، جيڪو ورلڊ بئنڪ جي سهڪار سان ٿيو، پاڪستان کي سنڌو، چناب، ۽ جهلم درياهن جو ڪنٽرول ڏنو، پر اندروني صوبائي آبي مسئلا حل نه ڪيا. پنجاب جي سياسي بالادستي سبب، ان جي زراعت کي پهرين ترجيح ملي، جڏهن ته سنڌ جي اعتراضن کي “علائقائي تعصب” جو نالو ڏئي رد ڪيو ويو. آزاديءَ کان اڳ، 1945ع جي سنڌ- پنجاب پاڻي معاهدي سنڌ کي هيٺئين واهپي واري علائقي طور ترجيحي حق ڏنو. پر پنجاب جي نون واهن جي تعمير ان تاريخي ميراث کي ختم ڪري ڇڏيو. برطانوي انجنيئر سر وليم وِلڪاڪس دجله تي قديم آبپاشيءَ جي بحالي (1903) ۾ خبردار ڪيو ته مٿانهان پاڻيءَ جي رخ موڙڻ سنڌ جي زرعي توازن کي تباهه ڪري ڇڏيندو. انڊس واٽر ٽريٽي (1960) مغربي ندين جو 80% حصو پاڪستان لاءِ مختص ڪيو، پر پنجاب جي بالادستيءَ کي مستحڪم ڪندي سنڌ جي پاڻيءَ جو حصو 90% گهٽايو (2021- (IUCN ايلس البينيا پنهنجي ڪتاب امپائرز آف دي انڊس (2008) ۾ لکي ٿي ته پنجاب جي پاڻيءَ جي ڍانچي واري بالادستي سنڌ کي ‘پنهنجي ئي درياهه وٽ فقير’ بڻائي ڇڏيو آهي.
انڊس واٽر ٽريٽي (1960) مغربي ندين کي پاڪستان لاءِ مختص ڪيو، پر بين الصوبائي ورڇ جي منصفاڻي تقسيم تي غور نه ڪيو ويو. پنجاب ان قانوني وٿيءَ مان فائدو وٺي جهلم ۽ چناب جي شاخن مان پاڻي موڙي ٿو. يو اين واٽر ڪورس ڪنوينشن (1997) جو آرٽيڪل 7 ملڪن کي پابند ڪري ٿو ته اهي هيٺاهين علائقن کي “وڏي نقصان” کان بچائين. پنجاب جي واهن جي ڪري سنڌ جا 20 لک هيڪٽر علائقا ريگستان ۾ تبديل ٿي ويا (2019-(PCRWR، هيلسنڪي رولز (1966) “برابر ۽ منصفاڻي ورڇ” تي زور ڏين ٿا، پر پنجاب تربيلا ۽ منگلا ڊيم جهڙن منصوبن ذريعي پنهنجي مفاد کي اوليت ڏئي ٿو. پنجاب جي نون واھن، جهڙوڪ گريٽر ٿل ڪينال ۽ چشما- جهلم لنڪ ڪينال، پاڻيءَ جي استحصالي پاليسيءَ جو نمونو آهن. اهي منصوبا 15 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي هر سال موڙي رهيا آهن، جنهن سبب سنڌ جي واهن کي پاڻي جي شديد کوٽ آهي. 1991 جي پاڻي ورڇ معاهدي جي ڀڃڪڙي ڪن ٿا، جيڪو سنڌ لاءِ 55% پاڻي مختص ڪري ٿو. پنجاب جي ڪڻڪ ۽ چانورن کي اوليت ڏياري ٿو، جڏهن ته سنڌ جي ڪپهه ۽ ڪمند لاءِ پاڻي گهٽجي ويو آهي. ڊاڪٽر دانش مصطفيٰ پاڻي وسيلن جي منصفاڻي ورڇ (2013) ۾ هن عمل کي “هائيڊرو-ڪالونيلزم” قرار ڏنو آهي.
ھينئر وري پنجاب حڪومت پاران سنڌو مان نوان ڪئنال ڪڍيا پيا وڃن جن سان سنڌ جي اڳ ئي سوڪھڙي جو شڪار زمينون ويتر ريگستان ٿي وينديون. 1945 سنڌ-پنجاب معاهدي کي ٻيهر بحال ڪيو وڃي. بين الاقوامي معيار اختيار ڪيا وڃن. يو اين واٽر ڪورس ڪنوينشن جي مطابق “برابر ۽ منصفاڻو ورڇ” يقيني بڻائجي. ماحولياتي بحالي: انڊس ڊيلٽا لاءِ هر سال 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي مخصوص ڪيو وڃي. مئنيجمينٽ کي غيرمرڪزي بڻائجي: ننڍن آبادگارن کي پاڻيءَ جي پاليسي ٺاهڻ ۾ شريڪ ڪيو وڃي. انڊس درياهه، جيڪو پاڪستان جي زراعت ۽ معيشت جي زندگيءَ جي لڪير آهي، گهڻي وقت کان صوبن وچ ۾ تڪرار جو سبب بڻجي چڪو آهي، خاص طور تي سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾. پنجاب طرفان انڊس درياهه مان ڇهه واهن ڪڍڻ واري فيصلي وري هڪ ڀيرو ٻيهر تڪرار کي ڀڙڪائي ڇڏيو آهي، جئين سنڌ ان کي پاڻي جي ورهاست جي حقن جي ڀڃڪڙي ۽ پنهنجي زراعت ۽ روزگار لاءِ وجودي خطرو سمجهي ٿي.
پاڪستان جي اندروني آبي ورڇ تي نظر وجهجي ته سنڌ کي مسلسل گهٽ پاڻي ملي رهيو آهي، جيڪو زراعت ۽ مقامي برادرين جي معاشي استحڪام لاءِ وڏو خطرو آهي. جيڪڏهن پاڻيءَ جي ورهاست تي صوبن جي وچ ۾ اعتماد بحال نه ڪيو ويو، ته مستقبل ۾ تڪرار وڌيڪ وڌي سگهن ٿا، جيڪي قومي هم آهنگيءَ لاءِ نقصانڪار ثابت ٿيندا.
انهن چئلينجن کي منهن ڏيڻ لاءِ ضروري آهي ته پاڻيءَ جي ورهاست لاءِ شفاف پاليسيون جوڙيون وڃن، جن ۾ سڀني صوبن کي برابريءَ جا حق ڏنا وڃن. پاڻيءَ جي وسيلن جي بهتر انتظام لاءِ غير مرڪزي پاليسين تي عمل ڪيو وڃي، جتي ننڍن آبادگارن کي به پاليسي ٺاهڻ ۾ شريڪ ڪيو وڃي. سنڌو درياهه، جيڪو هزارين سالن کان سنڌ جي زندگين جو حصو رهيو آهي، پنهنجي فطري وهڪري جي بحاليءَ ۽ منصفاڻي ورڇ لاءِ پاليسين جي بهتر ترتيب جو طلبگار آهي. جيڪڏهن آبي وسيلن کي دانشمنديءَ سان استعمال نه ڪيو ويو ته مستقبل ۾ پاڻيءَ جا تڪرار وڌيڪ شدت اختيار ڪري سگهن ٿا، جيڪي نه صرف زرعي معيشت بلڪه ملڪي استحڪام لاءِ به نقصانڪار ٿي سگهن ٿا.
