جڏهن ڪو مورخ تاريخ لکڻ شروع ڪري ٿو، ته پهريون اهم قدم قابل اعتماد ذريعن جي نشاندهي ڪرڻ آهي. استعمال آندل ذريعن جا قسم، انهن جي اهميت ۽ انهن کي استعمال ڪرڻ لاءِ تاريخدان جو طريقو غور ڪرڻ جهڙيون ڳالهيون آهن، ذريعن کي بنيادي ۽ ثانوي ذريعن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. تاريخ لکڻ جي عمل ۾، ٻه اهم جزا آهن: انگ اکر، واقعا يا ڊيٽا ۽ ليکڪ جو تجزيو يا راءِ. جيئن اسان تاريخي متن کي ڳوليندا آهيون، اسان کي اڪثر ڪري نامور مورخن جي ڪم کي ڏسڻو پوندو آهي، جن ان خاص موضوع يا مضمون ۾ اهم ڪم ڪيو هوندو آهي.
اهي بنيادي ماخذ، جن تي اهي مورخ انحصار ڪن ٿا:
- لاڳاپيل دور جون اخبارون 02. سرڪاري دستاويز ۽ رپورٽون 03. آتم ڪهاڻيون.
اهي بنيادي ماخذ تاريخي تحقيق جو بنياد مهيا ڪن ٿا، تاريخدانن کي ماضيءَ جي ٻيهر تعمير ڪرڻ ۽ باخبر تشريح پيش ڪرڻ جي قابل بڻائين ٿا. ادب جون سڀئي صنفون، بشمول آتم ڪٿا، تاريخ لکڻ لاءِ قيمتي ماخذ طور ڪم ڪن ٿيون. ان کان علاوه، فلمون، ٿيٽر، مختصر ڪهاڻيون، شاعري، ۽ ناولن کي تاريخي داستانن کي ترتيب ڏيڻ لاءِ قابل اعتماد ذريعي طور استعمال ڪري سگهجي ٿو. جيئن پروفيسر عرفان حبيب جو چوڻ آهي ته، امير خسرو جهڙن ممتاز شاعرن جو ڪم تاريخي تحقيق لاءِ قيمتي ماخذ آهي.
اهي مختلف ذريعا معلومات جو هڪ وڏو مجموعو مهيا ڪن ٿا، مورخن کي ماضيءَ کي ٻيهر وڌيڪ گهرائي ۽ گهڻ رخي سمجھ سان تعمير ۽ تشريح ڪرڻ جي ڪم ۾ مدد ڪن ٿا. ادبي ڪمن کي پنهنجي تحقيق ۾ شامل ڪرڻ سان، مورخ تاريخي واقعن کي ثقافتي حوالي سان ۽ سماجي متحرڪات جي نسبت سان وڌيڪ جامع ڄاڻ حاصل ڪري سگھن ٿا. آفيسرن جون آتم ڪهاڻيون ۽ ڊائريون به جن مخصوص دور ۾ خدمتون سرانجام ڏنيون هجن ٿيون، تاريخي تحقيق لاءِ قيمتي مواد پيش ڪن ٿيون. ڊاڪٽر مبارڪ علي جي ترجمو ڪيل لطف الله جي سوانح عمري، ثقافتي ۽ سماجي پهلوئن تي هڪ منفرد پس منظر پيش ڪري ٿي.
اهڙي طرح نامور مورخ زاهد چوڌري جو پنهنجي تحقيق تي ٻڌل تاريخي ڪتابن ۾ سر يامين جي ڊائري جا بار بار حوالا ڏيڻ ماضيءَ جي تعمير ۾ اهڙين يادداشتن ۽ ڊائرين جي اهميت کي واضح ڪري ٿو. اهي بنيادي ذريعا اهم ۽ بنيادي معلومات پيش ڪن ٿا، مورخن کي تاريخي واقعن، ثقافتي ۽ سماجي محرڪات جي گهڻي ڄاڻ حاصل ڪرڻ جو موقعو ڏين ٿا.
ڊاڪٽر مبارڪ عليءَ جا ترجمو ڪيل ٻه ڪتاب “اڪبر جو هندستان” ۽ “جهانگير جو هندستان” تاريخي تحقيق لاءِ قيمتي ماخذ آهن. اهي سفرناما، غير ملڪي ماڻهن طرفان لکيا ويا آهن، جيڪي مغل دور ۾ هندستان آيا هئا. هي سفرناما ان وقت جي ثقافت، سماج ۽ سياست بابت اهم ڄاڻ فراهم ڪن ٿا. بنيادي ماخذن جي طور تي، “اڪبر جو هندستان” ۽ “جهانگير جو هندستان” ٻن قابل ذڪر مغل شهنشاهن جي دور ۾ هندستان ۾ زندگيءَ جي تصوير ڏسين ٿا، انهن تاريخدانن لاءِ ضروري ماخذ بڻجڻ ٿا، جيڪي باريڪ بينيءَ سان تاريخ لکڻ چاهيندا آهن. ليکڪن ۽ مورخن جون آتم ڪٿائون سماج جي تاريخ، ثقافتي تاريخ ۽ ادب جي ارتقا بابت قيمتي ڄاڻ پيش ڪن ٿيون. اهي بظاهر ذاتي سمجهيو ويندڙ تحريرون هڪ منفرد نقطه نظر مهيا ڪن ٿيون. ليکڪ، آتم ڪهاڻين ۽ يادگيرين ۾ اهو سڀ لکن ٿا، جيڪي شايد واضح طور تي انهن جي تخليقي يا تحقيقي ڪم ۾ ظاهر نه ٿيو هجي.
آتم ڪهاڻين ۾، ليکڪ اڪثر ڪري پنهنجن همعصرن، پنهنجي وقت جي روايتن ۽ ثقافت، گڏوگڏ جاگرافيائي ۽ ٻين موضوعن تي لکندا آهن. پنهنجن تجربن کي بيان ڪندي، اهي پنهنجي ذاتي زندگي جي جھلڪ پيش ڪندي، انهن حالتن کي ظاهر ڪندا آهن، جن انهن جي ڪم کي شڪل ڏني پر آتم ڪٿائون ذاتي زندگي کان گهڻو اڳتي به آهن، آتم ڪهاڻيون سماجي ۽ ثقافتي انسائيڪلوپيڊيا جي حيثيت سان ڪم ڪن ٿيون ۽ ثقافتي – سماجي تاريخ جي حوالي سان بريڪ سمجھ فراهم ڪري ٿيون.
پاڪستان ۾، آتم ڪهاڻيون اڪثر ڪري اشرافيه طبقي، بيوروڪريٽس ۽ سرڪاري ملازمن سان لاڳاپيل رهيون آهن. جڏهن ته ليکڪن، شاعرن، سياستدانن ۽ ٻين ممتاز شخصيتن پڻ هن صنف ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي.
سنڌي ادب ۾، راشدي برادران، جي ايم سيد، جمال ابڙو، شيخ اياز، رئيس ڪريم بخش نظاماڻي ۽ لڇمڻ ڪومل جي آتم ڪٿائن کي تمام گهڻو پڙهيو ويو آهي، تحقيق لاءِ پڻ ڪم آندو ويو آهي ۽ بار بار شايع ڪيو ويو آهي. ساڳيءَ طرح اردو ادب ۾ قتيل شفائي ۽ حبيب جالب جي آتم ڪهاڻين کي به منفرد حيثيت حاصل آهي. آتم ڪهاڻين کان سواءِ، تنقيدي مضمون، خاڪا، ۽ اخبارن ۾ ڇپيل ڪالم به تاريخي تحقيق لاءِ قيمتي ماخذ طور ڪم ڪري سگهن ٿا. مثال طور، سردار جعفري، ڪيفي اعظمي ۽ ساحر لڌيانويءَ تي ندا فاضلي جا تنقيدي مضمون ترقي پسند ليکڪن جي تحريڪ کي سمجهڻ لاءِ اهم ڄاڻ مهيا ڪن ٿا. تنهن کانسواءِ ، ڊگھا نظم ۽ انٽرويوز پڻ تاريخ جي ماخذ طور استعمال ڪري سگھجن ٿا، جيڪي شخصيتن جي زندگين ۽ تجربن جي جھلڪ پيش ڪن ٿا.
نامور ڪهاڻيڪار ۽ ايڊيٽر حميد سنڌي موجب، ڪيترائي تخليقي ليکڪ ڪنهن قدر تخليقي آزاديءَ سان پنهنجي مختصر ڪهاڻين ۾ سوانح عمري جا عنصر شامل ڪندا آهن. ڪلاسيڪل ڪتاب، جهڙوڪ چچنامه، جنت السنڌ ۽ تحفة الڪرام به سنڌ جي تاريخ کي سمجهڻ لاءِ قيمتي وسيلا آهن. بهرحال، انهن جي درستگي جي حوالي سان جاچ ۽ بحث ٿي سگهي ٿو. اهي قديم دستاويز هن خطي جي ماضيءَ جي تصوير پيش ڪن ٿا، پر انهن جي تشريح ۽ مصنفن جو نقطه نظر، تعصب، ۽ غلط تاريخي حوالن کان متاثر ٿي سگهي ٿو. تنهن ڪري، تاريخدانن کي انهن ماخذن کي تنقيدي نظر سان ڏسڻ گهرجي، ڪيترن ئي نقطن تي غور ڪندي، پيش ڪيل ثبوتن جو جائزو وٺڻ گهرجي ته جيئن سنڌ جي تاريخ جي وڌيڪ جامع ڄاڻ حاصل ٿئي.
جديد سنڌ جي تاريخ ۽ ان جي مختلف پهلوئن کي لکڻ جي خواهش رکندڙن لاءِ ممتاز شخصيتن جهڙوڪ جي ايم سيد، ابراهيم جويو، رسول بخش پليجو ۽ شيخ اياز جا ڪتاب اهم ذريعا آهن. سندن لکڻيون ۽ تجربا سنڌ جي جديد تاريخ، سياست، ثقافت، سياسي ۽ سماجي تحريڪن بابت معلومات جو خزانو فراهم ڪن ٿا. انهن جي ڪارنامن تي نقش نگاري ڪندي، مورخ ان پيچيده محرڪات جي وڌيڪ ڄاڻ حاصل ڪري سگهن ٿا، جن هن خطي کي شڪل ڏني آهي، جنهن سان جديد سنڌ جي تاريخ جو وڌيڪ جامع داستان محفوظ ٿي سگهي ٿو.
مختلف وقتن تي شايع ٿيل ڪيترائي رسالا پڻ جامع سماجي، ثقافتي ۽ سياسي تاريخ لکڻ لاءِ اهم ذريعا آهن، مثال طور:
* پاڪستاني ادب، جنهن جو ايڊيٽر سبط حسن هو.
* نقوش ۽ احمد نديم قاسمي جا ايڊٽ ڪيل ٻيا رسالا.
اهي ادب ۽ ثقافت جي تاريخ بابت قيمتي معلومات مهيا ڪن ٿا.
سنڌي ادب جا رسالا جهڙوڪ:
* سهڻي، ايڊيٽر طارق اشرف.
* روح رهاڻ، ايڊيٽر حميد سنڌي.
* تحريڪ، جنهن جو ايڊيٽر رسول بخش پليجو هو.
جديد سنڌ جي تاريخ کي سمجهڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري سگهن ٿا.
اهي رسالا معلومات جي شاهڪار ذخيري جي حيثيت رکن ٿا، جيڪي ان وقت جي ثقافتي، سماجي ۽ سياسي منظرنامي تي هڪ منفرد نقطه نظر پيش ڪن ٿا. انهن ذريعن کي استعمال ڪندي، مورخ تاريخ کي مختلف نقطئي نظر سان لکي سگهن ٿا.
سڀ کان وڌيڪ ذاتي سمجها ويندڙ ذريعا به، جهڙوڪ، جيل ڊائريون ۽ ياداشتون، تاريخ لکڻ لاءِ اهم ماخذ ٿي سگهن ٿيون. مثال طور سنڌ ۾ شيخ اياز، رشيد ڀٽي ۽ رسول بخش پليجو جون جيل ڊائريون مستقبل جي تاريخدانن لاءِ اهم بنيادي ماخذ طور ڪم اچي سگهن ٿيون. ان کان علاوه، يادداشتون، چاهي ذاتي هجن يا سماجي، پاڻ ۾ تاريخي دستاويز سمجهي سگهجن ٿيون. جيئن مورخ رمضان بلوچ جو چوڻ آهي ته، “هي ڪو تحقيقي ڪم ناهي، پر منهنجون يادگيريون ۽ تجزيا آهن”. لياري ۽ بلوچستان جي ڪجهه حصن جي تاريخ تي سندس ڪيل ڪم جو مثال ڏئي هو ٻڌائي ٿو ته، ڪيئن يادداشتون، روايتي تاريخي تحقيق کي پورو ڪندي، منفرد بصيرت ۽ تناظر مهيا ڪري سگھن ٿيون.
اهي غير روايتي ذريعا هڪ الڳ آواز ۽ نقطه نظر پيش ڪن ٿا، جيڪي تاريخدانن کي ماضيءَ کي وڌيڪ کوٽي، نزاڪت سان ٻيهر ترتيب ڏيڻ جي اجازت ڏين ٿا. جيل ڊائرين، يادداشتن ۽ ذاتي تجزين کي شامل ڪرڻ سان، مورخ تاريخي واقعن ۽ ثقافتي تجربن جي هڪ وڌيڪ جامع ۽ گهڻ رخي تاريخ ترتيب ڏئي سگهن ٿا.
