ادب، ڪنهن به قوم جي فڪري، سماجي ۽ ثقافتي شعور جو آئينو هوندو آهي. اهو نه صرف انساني تجربن ۽ جذباتن جو عڪس پيش ڪري ٿو، پر پنهنجي وقت جي سياسي، سماجي ۽ اخلاقي حالتن جو بيان پڻ ڪري ٿو. جڏهن اسان عالمي ادب جي روشنيءَ ۾ سنڌي ادب جو جائزو وٺون ٿا، ته ان جو مقابلو ڪرڻ لاءِ ان جا فڪري، فني ۽ موضوعاتي رخ پرکڻ ضروري ٿي وڃي ٿو. ادب، انساني سماج جو آئينو آهي، جيڪو وقت، ماحول ۽ فڪر جي اثرن سان نئون رنگ وٺندو رهي ٿو. عالمي ادب، جنهن ۾ لاتعداد ٻوليون ۽ ثقافتون شامل آهن، هر دور جي فڪري، سماجي ۽ فني سفر کي پنهنجي آغوش ۾ سمائيندو آيو آهي. ان جي ڀيٽ ۾ سنڌي ادب، جيڪو هزارين سالن جي ثقافتي تاريخ ۽ فڪري ارتقا جو شاهد آهي، پنهنجي جدا اسلوب ۽ موضوعاتي رنگن سان عالمي ادب ۾ هڪ منفرد حيثيت رکي ٿو.
عالمي ادب جي تاريخ پراڻن يوناني، لاطيني ۽ مصري تهذيبن کان وٺي جديد دور جي تجرباتي ادب تائين پکڙيل آهي. هومر جا رزميه نظم “ايليئڊ” ۽ “اوڊيسي”، دانتي جي “ديوائن ڪاميڊي”، ۽ شڪسپيئر جا ڊراما انساني نفسيات ۽ سماجي پيچيدگين جا عالمي مثال آهن. عالمي ادب مختلف دورن ۾ انسان جي سوالن، مسئلن ۽ جوابن کي پيش ڪيو آهي، جنهن ۾ جنگ، امن، عشق، ۽ وجوديت جهڙا موضوع شامل آهن.
سنڌي ادب جون جڙون پراڻين لوڪ ڪهاڻين، ويدن ۽ قديم شاعريءَ ۾ آهن. شاهه عبداللطيف ڀٽائي، سچل سرمست ۽ شيخ اياز جهڙن املهه ليکڪن سنڌي ادب کي صوفي فڪر، سماجي انصاف ۽ ڪائناتي محبت جو مظھر بڻايو. سنڌي ادب ۾ مذهبي رنگن کان وٺي سماجي شعور تائين هر دور پنهنجي انفراديت سان نمايان رهيو آهي. عالمي ادب وسيع موضوعاتي دائرو به رکي ٿو، جنهن ۾ محبت، جنگ، آزادي، وجوديت ۽ جديديت شامل آهن. مثال طور، ٽالسٽاءِ جو “جنگ ۽ امن”(War and Peace) روسي سماج ۾ انقلاب جي اثرن جو شاهڪار بيان آهي، جڏهن ته ڪافڪا جو “ميٽامورفوسس”(The Metamorphosis) انسان جي بيگانگي ۽ نفسياتي جدوجهد کي اجاگر ڪري ٿو. سنڌي ادب ۾ موضوعاتي رنگ گهڻو ڪري مقامي سماج، مذهب ۽ ثقافت تائين محدود رهيو آهي. شاهه لطيف جي شاعري، جيڪا محبت، قدرت ۽ انسانيت جي گيتن سان سرشار آهي، سنڌي ادب کي عالمي ادب جي ڀيٽ ۾ منفرد بڻائي ٿي. شيخ اياز جي شاعري ۾ سماجي انصاف، آزادي ۽ جديديت جا موضوع ملن ٿا، جيڪي سنڌي ادب کي عالمي ادب جي جديد رخن سان ڳنڍين ٿا.
عالمي ادب ۾ فني اسلوب ۽ ٻوليءَ جا رنگ مختلف دورن ۾ مختلف رهيا آهن. جيمس جوائس جي “Ulysses” ۾ شعوري وهڪرن جي ٽيڪنڪ، مارڪيز جي “One Hundred Years of Solitude” ۾ جادوئي حقيقت نگاري ۽ بورخيس جي فلسفياتي مختصر ڪهاڻين ۾ وقت ۽ حقيقت جو تجربو ادب کي نئين گهرائين ۾ وٺي ويو آهي. عالمي ادب فني اسلوب ۾ جرتمنداڻا تجربا اختيار ڪيا آهن. ورجينيا وولف جي شعوري وهڪرن واري ٽيڪنڪ، جيمس جوائس جي وقت ۽ خلا سان کيڏڻ ۽ مارڪيز جي جادوئي حقيقت نگاري ادب جي نون افقن کي کوليو. سنڌي ادب ۾ فني اسلوب جي حوالي سان ڪجهه تجربا ٿيا آهن، پر اهي گهڻو ڪري روايتي شڪلين ۾ محدود رهيا آهن. شيخ اياز شاعريءَ ۾ داخلي جذبات کي نئين انداز ۾ پيش ڪيو ۽ غلام نبي مغل ڪهاڻيءَ ۾ نفسياتي ۽ سماجي موضوعن کي مهارت سان ڳنڍيو. بهرحال، فني حوالي سان سنڌي ادب کي وڌيڪ جرئتمند تجربن جي ضرورت آهي، جيئن ان کي نئين ۽ جديد حيثيت ملي سگهي.
سنڌي ادب ۾ فني اسلوب ۾ سادگي ۽ گهراوت ملي ٿي. شاهه لطيف جي بيتن ۾ شعري خوبصورتي ۽ علامتن جي ڏات ملي ٿي، جيڪا انساني فطرت ۽ روحانيت کي ويجهو آڻيندي آهي. شيخ اياز جي آزاد نظم ۽ تخليقي ٻولي سنڌي ادب ۾ جديديت جو بنياد وڌو.
عالمي ادب پنهنجي وقت جي ثقافتي ۽ علائقائي اثرن جو شاهڪار رهيو آهي. لاطيني آمريڪي ادب سماجي بيعدليءَ ۽ انقلاب جي گونج آهي، جڏهن ته روسي ادب ۾ وجوديت ۽ مذهبي سوالن تي بحث ملي ٿو. عالمي ادب سماجي تبديليءَ جو وڏو وسيلو رهيو آهي. روسي ادب ۾ انقلاب جا اثر، آمريڪي ادب ۾ نسل پرستي جا مسئلا ۽ لاطيني آمريڪي ادب ۾ سماجي ناانصافيون ۽ سياسي جدوجهد نمايان آهن.
سنڌي ادب پنهنجي ثقافتي شناخت جو علمبردار آهي. ان ۾ سنڌ جي تهذيبي ورثي، قدرتي منظرنامي ۽ سماجي تعلقات جي هڪ منفرد تصوير آهي. سنڌي ادب جي وڏي خوبي اها آهي ته، ان ۾ سنڌي سماج جي حقيقي عڪاسي ٿئي ٿي، پر عالمي ادب جي اثرات کي جذب ڪندي ان کي وڌيڪ وسيع ڪرڻ جي ضرورت آهي. سنڌي ادب ۾ سماجي مسئلن جي عڪاسي لوڪ ادب ۽ جديد شاعريءَ ذريعي ٿي آهي. ڪلاسيڪي دور ۾ مذهبي ۽ اخلاقي قدر نمايان هئا، جڏهن ته جديد سنڌي ادب ۾ سياسي شعور ۽ طبقاتي تضادن تي زور ڏنو ويو.
عالمي ادب ۾ جديد ٽيڪنالاجي ۽ ڊجيٽل پليٽ فارمن جي ذريعي نوان تخليقي رجحان سامهون آيا آهن. اي-ڪتابن، آن لائن بلاگز ۽ سوشل ميڊيا ادب کي نئين دؤر ۾ آندو آهي. سنڌي ادب به جديد ٽيڪنالاجيءَ مان فائدو وٺي رهيو آهي، پر اهو عالمي ادب جي مقابلي ۾ اڃا تائين محدود سطح تي آهي. سوشل ميڊيا تي سنڌي ادب کي هٿي ملي آهي، پر ان کي عالمي سطح تي پيش ڪرڻ لاءِ وڌيڪ ڪوششن جي ضرورت آهي. عالمي ادب، ان جي وسيع اثرن ۽ نظريات جي ڪري، هڪجهڙائيءَ ۽ انفراديت جو شاهڪار آهي، جڏهن ته سنڌي ادب پنهنجي علائقائي حدن ۾ ثقافتي ۽ فڪري خزاني جي نمائندگي ڪري ٿو. سنڌي ادب ۾ گهڻو ڪري لوڪ موضوع ۽ مقامي مسئلا نمايان آهن، جڏهن ته عالمي ادب انساني تجربن کي آفاقي انداز ۾ پيش ڪري ٿو. سنڌي ادب عالمي ادب جي ڀيٽ ۾ پنهنجي تاريخ، ثقافت، ۽ موضوعاتي انفراديت ۾ هڪ منفرد مقام رکي ٿو، پر ان کي عالمي سطح تي پنهنجو مقام قائم ڪرڻ لاءِ موضوعاتي وسعت، فني تجربا ۽ جديديت جي ضرورت آهي. سنڌي ادب کي عالمي ادب جي شاهڪار رجحانن مان سکڻ ۽ پنهنجن مقامي موضوعن کي عالمي نقطه نظر سان پيش ڪرڻ جي ضرورت آهي، ته جيئن اهو ادب انساني روح جو مڪمل عڪس بڻجي سگهي.
سنڌي ادب جي ثقافتي اهميت ان کي عالمي ادب جو اهم حصو بڻائي سگهي ٿي، پر ان لاءِ وڌيڪ تحقيقي ڪم، جديديت سان هم آهنگي ۽ نئين تخليقي راهن جي ڳولا جي ضرورت آهي. عالمي ادب کان سکڻ ۽ ان کي پنهنجي ادب ۾ شامل ڪرڻ سنڌي ادب کي عالمي معيار تي آڻي سگهي ٿو.
